Өөрчлөлт шинэчлэлтийн үе 1992 оноос 1996 он, 1992 оны ардчилсан шинэ Үндсэн хуулиар нутгийн удирдлагын тогтолцоо бий болж нутгийн өөрөө удирдах байгууллага, иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал, иргэдийн Нийтийн Хурал байгуулагдсан түүхтэй. Энэ нь сумын Ардын депутатын Хурал нь иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал болж ардын депутатын Хурлын гүйцэтгэх захиргаа нь Засаг дарга, Засаг даргын Тамгын газар болж Үндсэн хуулийн байгууллагууд шинээр байгуулагдсан явдал юм. Энэ үед Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хууль батлагдсанаар засаг захиргааны эрх зүйн орчин бүрдэж иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгууль явагдан орон нутгийн иргэдийн Төлөөлөгчдйин хурлууд байгуулагдаж Засаг даргыг томилох, Засаг даргын Тамгын газрыг эмхлэн байгуулах, нутгийн захиргааны байгууллагын бүтэц орон тоо зохион байгуулалтыг тогтоох зэрэг ажлууд хэрэгжсэн байна.

1996 онд УИХ болон Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулинд өөрчлөлт орж шинээр батлагдаж Орон нутгийн сонгуулийн тухай хуулийн дагуу сумын ИТХ 21 төлөлөөгч, 7 тэргүүлэгч үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Сумын иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал өөрийн бүрэн эрхийн хугацаанд нутаг дэвсгэрийн нийгэм эдийн засгийн асуудлыг бие даан шийдвэрлэн ажиллаж ирсэн ба 1996 онд Номгон сумын ажлаараа аймагтаа 3 дугаар байранд шалгарсан байна

Сумын ИТХ-ын гурав дахь удаагийн сонгуулийн бүрэн эрхийн хугацаанд БНМАУ-ын паспотыг Монгол Улсын иргэний үнэмлэхээр солих, Монгол Улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэн түүхэн он жилүүд байлаа. 2000 онд сум ажил үйлсээрээ тэргүүлж аймагтаа 1-р байранд шалгарсан амжилттай байжээ.

Сумын ИТХ-ын 4 дэх удаагийн сонгуулийн бүрэн эрхийн хугацаанд ИТХ нь 7 удаа хуралдаж сумын Засаг даргын 2004-2008 онд хэрэгжүүлэх мөрийн хөтөлбөр, сумын нийгэм эдийн засгийн зорилт, үндсэн чиглэл, Эх нялхасын стратеги төлөвлөгөө, зарим төлөөлөгийн ёс зүйн асуудал, хүүхдийн сурлага хүмүүжлийн талаар авах арга хэмжээ, Нийгмийн эрүүл мэндийн өнөөгийн байдал, цаашдын зорилтын тухай зэрэг асуудлуудыг бие даан шийдвэрлэж хэрэгжилтийг тооцон ажиллаж иржээ. Номгон сум анх 2007 онд Даланзадгад ДЦС ХК-ний эрчим хүчний системд холбогдсон ба үүрэн телефоны Мобиком, Жи мобайл, Скайтель, Юнитель, F-zonе зэрэг 5 сүлжээнд холбогдсоноор иргэдийн мэдээлэл харилцаанд шинэ эргэлт гарч дэлхий нийттэй хөл нийлүүлэн алхаж ирсэн байна.

2008-2012 онд Түүх соёл ёс заншил, хүний хөгжлийг дээдлэн, говийн эко системийн тэнцвэрийг хадгалсан, уламжлалт болон эрчимжсэн хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, уул уурхайг хослон хөгжүүлсэн эдийн засгийн чадавхитай сум болох алсын хараа бүхий Номгон сумыг 2010-2021 онд хөгжүүлэх хөгжлийн хөтөлбөрийг боловсруулан баталж хэрэгжилтийг ханган ажиллаж ирсэн билээ.

2012-2016 он Энэхүү хугацаанд сумын Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлаас “Шууд ардчилал-Иргэдийн оролцоо”-ны талаарх Монгол Улсын төрөөс баримталж буй бодлого, стратегийн баримт бичгүүдийг удирдлага болгон Сумын дүрэм, Орон нутгийн хөгжлийн сангийн журам, Нийтийн зар мэдээний журам, Багийн ИНХ-ын журам, Иргэдийн санаачлагаар санал хураалт явуулах журам зэргийг батлахаас гадна сумын “Хүний нөөцийг хөгжүүлэх бодлого”, “Хүн амын нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хөтөлбөр”, “ 2014-2016 оны сумын Байгаль орчныг хамгаалах хөтөлбөр” зэрэг бодлогын баримт бичгийг хэлэлцэн баталж хэрэгжүүлэн ажиллаж иржээ. Ийнхүү 2014 оны ажлаараа Номгон сум аймагтаа 3-р байранд шалгарсан амжилттай ажилласан байна.

2016-2020 он Бүрэн эрхийн хугацаанд ИТх-ын 2017-2020 онд баримтлах үзэл баримтлал, Элэг бүтэн Номгончууд хөтөлбөр, багуудын хилийн заагийг тодорхойлж баталгаажуулах зэрэг асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэсэн байна.

2020-2024 он. Энэхүү эрхийн хугацаанд сумын Хурал 21 төлөөлөгч, Хурлын зөвлөлийн 7 гишүүн, ИТХ-ын дэргэдэх 3 хороотой ажиллаж байна. 2020-2022 онд 9 удаа хуралдаж Засаг даргын 2020-2024 онд Номгон сумыг хөгжүүлэх үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөр, Хурлын Төлөөлөгчдийн ёс зүйн дүрэм, Зарим газрыг орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авах, Нутгийн удирдлагын төлөөлөл сонгох, Архигүй орчин хөтөлбөр, Малын тоо толгойн албан татвар тогтоох, Хүний нөөцийн хөгжлийн хөтөлбөр зэрэг 46 асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэж хэрэгжүүлэн ажиллаж байна.